Jharkhand Board Class 7TH Sanskrit Notes | सुवचनानि
JAC Board Solution For Class 7TH Sanskrit Chapter 8
श्लोकार्थ
1. सर्पाः पिबन्ति पवनं न च दुर्बलास्ते ।
शुष्कैस्तृणैर्वनगजः बलिना भवन्ति ।। 1 ।।
अर्थ― साँप हवा पीते हैं फिर भी कमजोर नहीं होते है। सूखी घासों को
खाकर हाथी बलवान होता है।
2. पठकाः पाठकाश्चैव व ये चान्ये शास्त्रचिन्तकाः ।
सर्वे व्यसनिनो मूर्खाः यः क्रियावान् स पण्डितः ॥ 2 ॥
अर्थ―पढ़ने और पढ़ाने वाला अन्य शास्त्रों का चिन्तन करनेवाला सभी
व्यक्ति (आदतवाला) मूर्ख है। जो क्रियावान है वही पण्डित है।
3. यदि सन्ति गुणाः पुंसां विकसन्त्येव ते स्वयम् ।
न हि कस्तूरिकामोदः शपथेन निवार्यते ।। 3 ।।
अर्थ―गुण से परिपूर्ण व्यक्ति स्वयं पहचाने जाते हैं, जैसा कि कस्तूरी से
ही मृग शपथपूर्वक जाना जाता है।
4. मित्रेण कलहं कृत्वा न कदापि सुखी जनः ।
इति ज्ञात्वा प्रयासेन तदेव परिवर्जयेत् ।। 4 ।।
अर्थ―मित्र से कलह कर मनुष्य कभी भी सुखी नहीं होता है। ऐसा
जानकर प्रयासपूर्वक उस मित्र को छोड़ देना चाहिए।
5. उद्यमेन हि सिध्यन्ति कार्याणि न मनोरथैः ।
न हि सुप्तस्य सिंहस्य प्रविशन्ति मुखे मृगाः ।। 5 ।।
अर्थ― किसी भी कार्य की सिद्धि परिश्रम से ही होती है न कि इच्छा करने
से। सोए हुए सिंह के मुख में मृग स्वयं नहीं प्रवेश करता है। अर्थातः परिश्रम
से ही सब कुछ मिलता है।
6. सत्यं ब्रूयात् प्रियं ब्रूयात् न ब्रूयात् सत्यमप्रियम् ।
प्रियं च नानृतं ब्रूयात् एषः धर्मः सनातनः ।। 6 ।।
अर्थ―सत्य बोलना चाहिए, प्रिंय बोलना चाहिए, सत्य अप्रिय नहीं बोलना
चाहिए प्रिय असत्य नहीं बोलना चाहिए यही सनातन धर्म है।
अभ्यासः
प्रश्न संख्या 1 और 2 शब्नार्थ एवं उच्चारण है।
3. यथायोग्यं श्लोकांशान् मेलयत् ―
अ आ
'सर्पा: पिबन्ति पवनं हंसमध्ये बको यथा
पठकाः पाठकाश्चैव शपथेन निवार्यते
न हि कस्तूरिकामोदः प्रियं ब्रूयात्
सत्यं ब्रूयात् न च दुर्बलास्ते
न शोभते सभामध्ये ये चान्ये शास्त्रचिन्तकाः
अ आ
उत्तर― सर्पाः पिबन्ति पवनं न च दुर्बलास्ते
पठकाः पाठकाश्चैव ये चान्ये शास्वचिन्तकाः
न हि कस्तूरिकामोदः शपथेन निवार्यते
सत्यं ब्रूयात् प्रियं ब्रूयात्
न शोभते सभामध्ये हंसमध्ये बको यथा
4. प्रश्नानाम् उत्तराणि एकवाक्येन लिखत―
(क) पण्डितः कः भवति?
(ख) कः हंसमध्ये न शोभते ?
(ग) उद्यमेन कानि सिध्यन्ति?
(घ) सर्पाः किं पिबन्ति ?
(ङ) किं न ब्रूयात् ?
उत्तर― (क) य क्रियावान् अस्ति स एवं पण्डितः भवति ।
(ख) बकः हंसमध्ये न शोभते ।
(ग) उद्यमेन कार्याणि सिध्यन्ति ।
(घ) सर्पाः पवनं पिबन्ति ।
(ङ) असत्य न ब्रूयात् ।
5. रेखाङ्कितपदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत―
(क) यः क्रियावान् स पण्डितः ।
(ख) न हि सुप्तस्य सिंहस्य ।
(ग) यदि सन्ति गणाः पुंसां ।
(घ) सर्पाः पिबन्ति पवनं ।
(ङ) सत्यं ब्रूयात् ।
उत्तर― (क) कः क्रियावान् स पण्डितः?
(ख) न हि कस्य सिंहस्य ?
(ग) यदि सन्ति कीदृशा पुंसां ।
(घ) के पिबन्तिं पवन ?
(ङ) किम् ब्रूयात् ?
6. रिक्तस्थानानि पूरयत―
(क) यदि ......... गुणाः ............ विकसन्त्येव ते स्वयम् ।
................ कस्तूरिकामोः ...............निवार्यते ।
(ख) मित्रेण कलह ............. न ........... सुखीजनः ।
इति................. प्रयासेन तदेव ................ ॥
उत्तर– (क) यदि सन्ति गुणाः पुंसां विकसन्त्येव ते स्वयम् ।
न हि कस्तूरिकामोःशपचेन निवार्यते ।
(ख) मित्रेण कलहं कृत्वा न कदापि सुखीजनः ।
इति ज्ञात्वा प्रयासेन तदेव परिवर्जयेत् ॥
7. मञ्जूषातः पदानि चित्वा लिङ्गानुसारं लिखत―
पठकाः उद्यमेन कार्याणि पिता मूर्खः गति मित्रेण
पुंल्लिङ्गः स्त्रीलिङ्गः नपुंसकलिङ्गः
............... ............... ...............
............... ............... ...............
............... ............... ...............
उत्तर― पुंल्लिङ्गः स्त्रीलिङ्गः नपुंसकलिङ्गः
पाठकाः गति उद्यमेन
पिता कार्याणि
मूर्खः मित्रेण
8. अघोलिखितेषु पदेषु मूलधातवः लिखत―
पदानि धातुः
प्रविशन्ति ...............
भवति ...............
वर्धन्ते ...............
विकसन्ति ...............
भवन्ति ...............
उत्तर― पदानि धातुः
प्रविशन्ति प्र + विश्
भवति भू
वर्धन्ते वर्ध
विकसन्ति विकस्
भवन्ति भू
■■