Jharkhand Board Class 6TH Sanskrit Notes | बालामृतम्
JAC Board Solution For Class 6TH Sanskrit Chapter 9
श्लोक का हिन्दी अनुवाद
पाठ:― नमन्ति फलिनो वृक्षाः नमन्ति गुणिनो जनाः ।
शुष्कवृक्षाश्च मूर्खाश्च न नमन्ति कदाचन ।। 1 ।।
अर्थ― फल लगने पर वृक्ष झुक जाते हैं, गुणीजन विनीत होते हैं। सूखा
वृक्ष और मूर्ख कभी भी नहीं झुकते हैं।
पाठ:― कोऽतिभारः समर्थानां किं दूरं व्यवसायिनाम् ।
को विदेशः सविद्यानां कः परः प्रियवादिनाम् ।। 2 ।।
अर्थ― सामर्थ्यवान लोगों के लिए भार (बोझ) और व्यापारियों के लिए
दूर (स्थान की दूरी) नहीं होता है। विद्या के लिए विदेश (दूर जाना)
और प्रियवचन बोलने वालों के लिए कोई दूसरा नहीं होता है।
पाठ:― प्रियवाक्यप्रदानेन सर्वे तुष्यन्ति जन्तवः ।
तस्मात् तदेव वक्तव्यं वचने का दरिद्रता ।। 3 ।।
अर्थ― प्रियवचन बोलने से सभी लोग प्रसन्न होते हैं. (अर्थात् बोलने में
क्षुद्रता उचित नहीं) हमें वैसा ही वचन बोलना चाहिए, वाणी में
दरिद्रता कैसी?
पाठः― अलसस्य कुतो विद्या अविद्यस्य कुतो धनम् ।
अधनस्य कुतो मित्रम् अमित्रस्य कुतः सुखम् ।। 4 ।।
अर्थ― आलसी को विद्या कहाँ बिना विद्या वाले को धन कहाँ बिना
धनवाले को मित्र कहाँ और बिना मित्र के सुख कहाँ से
मिलता हैं।
पाठ:― हस्तस्य भूषणं दानं सत्यं कण्ठस्य भूषणम् ।
श्रोत्रस्य भूषणं शास्त्र भूषणैः किं प्रयोजनम् ।। 5 ।।
अर्थ― हाथ का आभूषण दान है, कण्ठ का आभूषण सत्य है, कान का
आभूषण शास्त्र है तो अन्य आभूषणों से क्या प्रयोजन अथवा कोई
महत्त्व नहीं।
पाठः― अयं निजः परो वेति गणना लघुचेतसाम् ।
उदारचरितानां तु वसुधैव कुटुम्बकम् ।। 6 ।।
अर्थ― यह अपना है और यह दूसरों का है। ऐसी गणना छोटे विचार वाले
करते हैं, उदार चरित्र वालों के लिए तो सम्पूर्ण पृथ्वी ही अपना
परिवार है।
अभ्यासः
प्रश्न संख्या 1,2 और 3 शब्दार्थ, उच्चारण तथा श्लोक गायन है।
4. श्लोकांशान योजयत―
यथा― (अ) (आ)
नमन्ति फलिनो वृक्षाः वसुवैधव कुटुम्बकम् ।
उदारचरितानां तु सत्यं कण्ठस्य भूषणम् ।
प्रियवाक्यप्रदानेन कः परः प्रियवादिनाम् ।
को विदेशः सविद्यानां सर्वे तुष्यन्ति जन्तवः ।
हस्तस्य भूषणं दानं नमन्ति गुणिनो जनाः।
उत्तर― नमन्ति फलिनो वृक्षाः नमन्ति गुणिनो जनाः।
उदारचरितानां तु वसुवैधव कुटुम्बकम् ।
प्रियवाक्यप्रदानेन सर्वे तुष्यन्ति जन्तवः।
को विदेशः सविद्यानां कः परः प्रियवादिनाम् ।
हस्तस्य भूषणं दानं सत्यं कण्ठस्य भूषणम् ।
5. प्रश्नानाम् उत्तराणि लिखत―
(क) कीदृशाः वृक्षाः नमन्ति ?
(ख) के न नमन्ति?
(ग) जन्तवः केन तुष्यन्ति ?
(घ) कस्य भूषणं शास्त्रम् ?
(अ) केषां कृते वसुधा एवं कुटुम्बकं भवति ?
उत्तर― (क) फलिनो वृक्षाः नमन्ति।
(ख) शुष्काः वृक्षाः मूर्खाः च न नमन्ति ।
(ग) जन्तवः प्रियवाक्यप्रदानेन तुष्यन्ति ।
(घ) कर्णस्य भूषण शास्त्रम्।
(ङ) उदारचरितानां कृते वंसुधां एवं कुटुम्बकं भवति।
6. मञ्जूषातः समानार्थकानि पदानि चित्वा लिखत―
धरा अविद्यस्य करस्य कर्णस्य मित्रम्
सखा ..........................
हस्तस्य ..........................
श्रोत्रस्य ..........................
वसुधा ..........................
मूर्खस्य ..........................
उत्तर― सखा मित्रम्
हस्तस्य करस्य
श्रोत्रस्य कर्णस्य
वसुधा धरा
मूर्खस्य अविद्यस्य
7. विलोमपदानि योजयत―
हस्तस्य अविद्या
उदारचरितानाम् असमर्थाः
विद्या पादस्य
विदेशः क्रूरचरितानाम्
समर्थाः स्वदेशः
उत्तर― हस्तस्य पादस्य
उदारचरितानाम् क्रूरचरितानाम्
विद्या अविद्या
विदेशः स्वदेशः
समर्थाः असमर्थाः
8. चक्रस्य पदानि प्रयुज्य वाक्यानि रचयत―
यथा―(क) सः मधुरं गायति ।
उत्तर― (क) सः मधुरं गायति ।
(ख) सः पादाम्याम् तीव्र चलति ।
(ग) सः पाटलिपुत्रस्य नृपः आसीत् ।
(घ) सः हस्तेन कार्य करोति ।
(ङ) सः मित्रेण सह गच्छति ।
(च) सः शत्रून् ताडयति ।
(छ) सः पित्रो: वन्दनं करोति ।
■■