Jharkhand Board Class 6TH Sanskrit Notes | वने वने निवसन्तो वृक्षाः
JAC Board Solution For Class 6TH Sanskrit Chapter 6
श्लोक का हिन्दी अनुवाद
पाठः― वने वने निवसन्तो वृक्षाः ।
वनं वनं रचयन्ति वृक्षाः ।। 1 ।।
अर्थ― प्रत्येक वने में वृक्ष निवास करते हैं। वृक्ष वन का निर्माण करते हैं।
पाठः― शाखादोलासीना विहगाः ।
तैः किमपि कूजन्ति वृक्षाः ।। 2 ।।
अर्थ― चिड़ियाँ शाखा रूपी झूले पर बैठी हुई हैं। वृक्ष पर वे कुछ चहकती
हैं।
पाठः― पियन्ति पवनं जलं सन्ततम् ।
साधुजना इव सर्वे वृक्षाः ।। 3 ।।
अर्थ― वृक्ष हमेशा पवन और जल पीते हैं। सभी वृक्ष सज्जन की तरह ही
होते हैं।
पाठः― स्पृशन्ति पादैः पातालं च ।
नभः शिरस्तु वहन्ति वृक्षाः ।। 4 ।।
अर्थ― वृक्ष अपने पैरों से पाताल को छूते हैं, आकाश को (अपने) सिरों
पर ढोते हैं।
पाठः― पयोदर्पणे स्वप्रतिबिम्बम् ।
कौतुकेन पश्यन्ति वृक्षाः ।। 5 ।।
अर्थ― जलरूपी दर्पण में वृक्ष अपने प्रतिबिम्ब को आश्चर्य से देखते हैं।
पाठः― प्रसार्य स्वच्छायासंस्तरणम् ।
कुर्वन्ति सत्कारं वृक्षाः ।। 6 ।।
अर्थ― अपनी छाया रूपी विस्तर को फैलाकर वृक्ष आदर करते हैं।
अभ्यासः
प्रश्न संख्या 1 शब्दार्थ है।
2. वचनानुसारं रिक्तस्थानानि पूरयत्त―
एकवचनम् द्विवचनम् बहुवचनम्
यथा― वनम् वने वनानि
......... फले ..............
बिम्बम् .......... .............
यथा― वृक्षम् वृक्षौ वृक्षान्
.......... ............ पवनान्
........... जनौ ...........
उत्तर― फलम् फले फलानि
बिम्बम् बिम्बे बिम्बानि
पवनम् पवनौ पवनान्
जनम् जनौ जनान्
3. कोष्ठकेषु प्रदत्तशब्देषु उपयुक्तविभक्तिं योजयित्वा रिक्तस्थानानि
पूरयत―
यथा― अहं रोटिका खादामि। (रोटिका)
(क) त्वं .................पिबसि । (जल)
(ख) छात्रः .............. पश्यति। (दूरदर्शन)
(ग) वृक्षाः ................पिबन्ति । (पवन)
(घ) ता: ................... लिखन्ति । (कथा)
(ङ) आवाम् ............ गच्छावः । (जन्तुशाला)
उत्तर― (क) जलम्
(ख) दूरदर्शनम्
(ग) पवनं
(घ) कथां
(ङ) जन्तुशालां
4. अधोलिखितेषु वाक्येषु कर्तृपदानि चिनुत―
(क) वृक्षाः नभः शिरस्सु वहन्ति ।
(ख) विहगा: वृक्षेषु कूजन्ति ।
(ग) पयोदर्पणे वृक्षाः स्वप्रतिबिम्बं पश्यन्ति।
(घ) कृषक: अन्नानि उत्पादयति ।
(ङ) सरोवरे मत्स्याः सन्ति ।
उत्तर― (क) वृक्षाः
(ख) विहगाः
(ग) वृक्षाः
(घ) कृषक:
(ङ) मत्स्याः
5. प्रश्नानामुत्तराणि एकपदेन लिखत―
(क) वृक्षाः कैः पातालं स्पृशन्ति ?
(ख) वृक्षाः किं रचयन्ति ?
(ग) विहगाः कुत्र आसीनाः भवन्ति ?
(घ) कौतुकेन वृक्षाः किं पश्यन्ति ?
उत्तर― (क) पादैः
(ख) वनम्
(ग) शाखासु
(घ) स्वप्रतिम्बम्
6. समुचितैः पदैः रिक्तस्थानानि पूरयत―
विभक्तिः एकवचनम् द्विवचनम् बहुवचनम्
प्रथमा गजः गजौ गजाः
अश्व: ............... ..............
द्वितीया सूर्यम् सूर्यौ सूर्यान्
........... ............... चन्द्रान्
तृतीया विडालेन विडालाभ्याम् विडालैः
.............. मण्डूकाभ्याम् ............
चतुर्थी सर्पाय ............... सर्पेभ्यः
.............. वानराभ्याम् ............
पञ्चमी मोदकात् ................ .............
.............. ................ वृक्षेभ्यः
षष्ठी जनस्य जनयोः जनानाम्
......... ............. शुकानाम्
सप्तमी शिक्षके ............ शिक्षकेषु
............. मयूरयोः ............
सम्बोधनम् हे बालक! हे बालकौ! हे बालकाः!
हे नर्तक! ............... ..............
उत्तर― एकवचनम् द्विवचनम् बहुवचनम्
प्रथमा गज: गजौ गजाः
अश्वः अश्वौ अश्वाः
द्वितीया चन्द्रम् चन्द्रौ चन्द्रान्
तृतीया मण्डूकेन मण्डुकाभ्याम् मण्डूकैः
चतुर्थी सर्पाय सर्पाभ्याम् सर्पेभ्यः
वानराय वानराभ्याम् वानरेभ्यः
पञ्चमी मोदकात् मोदकाभ्याम् मोदकेभ्यः
वृक्षात् वृक्षाभ्याम् वृक्षेभ्यः
षष्ठी शुकस्य शुकयोः शुकानाम्
सप्तमी शिक्षके शिक्षकयोः शिक्षकेषु
मयूरे मयूरयोः मयूरेषु
सम्बोधनम् हे नर्तका हे नर्तकौ! हे नर्तकाः
7. भिन्नजातीयं पदं चिनुत―
यथा― नगरं ग्रामं इन्धनं मण्डलम्
(क) गङ्गा, लता, यमुना, नर्मदा ।
(ख) उद्यानम्, कुसुमम्, फलम्, चित्रम् ।
(ग) लेखनी, तूलिका, चटका, पाठशाला ।
(घ) आम्रम्, कदलीफलम्, मोदकम्, नारङ्गम्।
उत्तर― (क) लता
(ख) चित्रम्
(ग) चटका
(घ) मोदकम्
■■